"Không có bữa trưa miễn phí" và Châu Phi có thật sự cần USAID?

"Không có bữa trưa miễn phí"

Trong một lớp nhân chủng học ở đại học hồi cuối thập niên 1980, tôi có đọc một cuốn sách mà nhan đề chứa thành ngữ "no free lunch" (không có bữa trưa miễn phí, tức là ở đời không có gì không đi kèm với một cái giá phải trả). Nhưng tôi không nhớ trọn cái tựa cũng như tên tác giả. Bây giờ tìm lại trên mạng không thấy cuốn sách ấy nữa. Những cuốn có "no free lunch" trong tựa hầu hết là sách của các nhà kinh tế, trong đó có Milton Friedman, khôi nguyên Nobel, người mà sau này tôi có cơ hội tìm hiểu nhiều hơn qua những giải pháp và lời giải thích về kinh tế của ông.

Trong cuốn sách mà tôi chỉ đọc một vài chương vì bắt buộc nọ, tác giả (hay các tác giả) khảo sát ảnh hưởng của viện trợ kinh tế, đặc biệt là viện trợ lúa gạo dành cho các nước nghèo ở Châu Phi và Châu Á. Tôi nhớ mình đã rất ngạc nhiên, vì kết luận của họ là viện trợ thực phẩm đã giết chết hoặc gây tổn hại cho nền nông nghiệp của các nước nhận viện trợ. Ngay từ thời bấy giờ, các nhà nghiên cứu kinh tế và nhân chủng học đã nhận ra điều này qua các cuộc khảo sát và thống kê với số liệu cụ thể của họ. Tuy nhiên, từ đó đến nay, ta thấy nước Mỹ nói riêng và các nước Tây phương nói chung vẫn tiếp tục viện trợ và các nước nghèo vẫn tiếp tục nhận viện trợ, bất kể khám phá và lời cảnh cáo trên.

Cuộc tranh cãi mới đây về vai trò của Cơ Quan Viện Trợ Quốc Tế Hoa Kỳ USAID đưa tôi đến bài nhận định ngắn của Magatte Wade, một nữ doanh nhân Senegal, mà tôi dịch ở dưới đây. Tôi từng nghe bà nói chuyện nhiều lần về các vấn đề Châu Phi qua những đoạn phim bà đưa lên mạng xã hội -- kể cả một thuyết trình nổi tiếng trên TEDTalk. Về những vấn đề đời sống của người dân Châu Phi trên thực địa, bà là một địa chỉ mà tôi thường tham khảo để hy vọng hiểu thêm những mặt khuất của vấn đề, mà nếu chỉ nhìn vào những con số hoặc sự kiện nổi bật trên các bản tin thì ta không trông thấy.

---

Châu Phi có thật sự cần USAID?

*Nhận định ngắn của Magatte Wade trên blog Africa's Bright Future (nguồn: https ://magatte.substack .com/p/does-africa-really-need-usaid)

Thế là trang mạng của USAID đã hết truy cập được, và nhiều người nói ấy là do chính quyền Trump muốn đặt cơ quan này dưới sự kiểm soát của Bộ Ngoại Giao.

Nhưng ta hãy đừng để cho các dòng tít gây chia trí.

Câu chuyện thật không phải là về một trục trặc trang mạng mà là vấn đề sâu hơn về chính viện trợ nước ngoài, một vấn đề mà tôi đã từng nói đến trong hơn một thập niên.

Viện trợ nước ngoài không phải là giải pháp cho nạn nghèo.

Trong nhiều trường hợp, nó đúng ra là một phần của vấn đề. Trong suốt nhiều năm qua, chúng ta được thuyết phục bởi ý tưởng rằng viện trợ từ những tổ chức như USAID giúp "nâng" Châu Phi ra khỏi cảnh nghèo. Nhưng đây là sự thật: nếu viện trợ nước ngoài có tác dụng, Châu Phi đến nay đã là lục địa giàu có nhất trên Trái Đất.

Hãy tản bộ qua những đường phố của Dakar, bạn sẽ thấy chính xác những nơi mà tiền viện trợ của bạn đi đến. Thành phố tràn ngập những cư dân người nước ngoài đang làm việc cho Liên Hợp Quốc, nhiều tổ chức phi chính phủ (NGO) khác nhau, và các tòa đại sứ. Họ sống trong một nền kinh tế song song -- nền kinh tế mà hầu hết người dân Senegal chỉ có thể quan sát từ bên ngoài. Các nhân viên viện trợ hưởng đời sống xa hoa: ăn sang tại những nhà hàng đắt tiền, lái những chiếc SUV đời mới, cư ngụ tại những căn hộ tốt nhất trong thànhh phố, mướn nhiều người giúp việc nhà (tất cả nhờ tiền của người đóng thuế từ các quốc gia cấp viện -- còn gọi là tiền viện trợ nước ngoài), và tổ chức những bữa tiệc linh đình.

Và ồ, cũng nên nhắc, họ nhận khoản "lương khó nhọc" vì được cho là hy sinh khi chịu đến sống tại nơi được xem là "một nơi chốn xa xôi đầy dẫy sốt rét, bệnh nhiệt đới và khí hậu khắc nghiệt."

Điều này tạo ra một tác động lan rộng tàn khốc trên toàn bộ nền kinh tế địa phương của ta.

Các tổ chức này, trong quỹ luôn rủng rỉnh với những ngân sách tưởng chừng vô tận, đã thổi phồng chi phí của mọi thứ -- từ nhà ở cho đến những dịch vụ cơ bản. Một chủ doanh nghiệp địa phương như tôi phải cạnh tranh với những giá cả thổi phồng này trong khi điều hành một doanh nghiệp có thật với những bó buộc có thật. Chúng tôi không thể ném tiền vung vãi khắp nơi vì chúng tôi đang đối đầu với những sức mạnh thị trường có thật, không phải những dòng chảy bất tận của tiền "miễn phí."

Nhưng tổn hại lậm sâu hơn là chỉ nâng cao chi phí đời sống.

Các tổ chức này cũng tóm bắt những nhân tài giỏi nhất và sáng chói nhất của ta với những mức lương mà không doanh nghiệp địa phương nào có thể sánh nổi. Thay vì xây dựng những doanh nghiệp, sáng chế ra những giải pháp, hay tạo ra giá trị kinh tế thật, thì những con người có khả năng nhất của ta đang dành tâm trí cho những công việc bàn giấy gồm soạn thảo thư từ và những bản báo cáo hiếm khi mang lại một sự thay đổi có ý nghĩa.

Tôi đã chứng kiến những bộ óc sáng chói bị thu nhỏ thành những tham dự viên hội thảo chuyên nghiệp, họ đi từ cuộc họp của nhà tài trợ này đến cuộc họp của nhà tài trợ khác, không sản xuất ra được một cái gì có giá trị lâu dài.

Đi khắp Châu Phi tôi cũng không hề gặp sự thịnh vượng bền vững do những chương trình viện trợ tạo ra. Thay vào đó, tôi trông thấy sự phá hủy những thị trường địa phương và sự tạo ra những chu kỳ lệ thuộc đã tước đi phẩm giá của ta. Hãy xem điều gì xảy ra tại những ngôi làng của ta: Khi mùng chống muỗi miễn phí được đưa tới, những nhà buôn mùng ở địa phương phá sản. Cũng vậy với giày dép. Giày tặng tràn ngập các thị trường địa phương, khiến cho các nhà sản xuất giày không cách nào cạnh tranh. Mỗi một món quà "miễn phí" đều đi kèm một cái giá ngầm là phá hủy hệ thống môi sinh kinh tế địa phương.

(Xin nói rõ, tôi không đề cập đến viện trợ nhân đạo ở đây. Bài chỉ trích này tập trung vào những chương trình viện trợ nước ngoài nhắm tới phát triển, không phải là những sự đáp ứng khẩn cấp đối với khủng hoảng như thiên tai hay chiến tranh.)

Thêm nữa, trách nhiệm giải trình của các tổ chức này hầu như không hiện hữu.

Ngân sách của họ không hợp lý trong bất cứ bối cảnh đời thật nào -- họ vận hành trong một vùng đất hoang tưởng nơi mà tiền bạc tưởng như vô hạn. Họ đo lường thành công bằng số tiền đã chi và số vật phẩm đã phân phối, không phải bằng mức phát triển kinh tế trên thực tế hay việc tạo ra những doanh nghiệp bền vững...

Điều khiến tôi bất mãn hơn nữa là cách hệ thống này tạo ra một văn hóa lệ thuộc trong khi cùng lúc giảm thiểu phẩm giá của ta. Tự sự dòng chính bây giờ là Châu Phi đang cần sự trợ giúp liên tục, chứ không phải Châu Phi đang cần những cơ hội công bằng để cạnh tranh và tăng trưởng.

Tôi đã gióng lên tiếng chuông báo động này từ nhiều năm nay. Viện trợ nước ngoài quả thật đã tạo ra việc làm và sự nghiệp -- nhưng không phải cho những người mà lẽ ra nó phải giúp. Mỗi một nền kinh tế thành công trong lịch sử đã phát triển qua thương mại và tinh thần doanh nhân, không phải nhờ ăn xin và sự lệ thuộc vào viện trợ.

Do đó, tôi vui vì thế giới đang thức tỉnh trước sự việc ngày nay? Đúng vậy.

Chúng ta càng sớm chấm dứt xem viện trợ nước ngoài như một đề tài linh thiêng không ai được chạm vào, thì chúng ta có thể bắt đầu tập trung càng sớm vào những gì có hiệu quả trên thực tế: tự do kinh tế, tinh thần doanh nhân, và những chính sách trao cho người dân thêm quyền hạn để tự xây dựng tương lai của chính họ.

Bước đầu tiên hướng tới một Châu Phi thịnh vượng là loại trừ điều đang đầu độc nó -- sự lệ thuộc độc hại vào viện trợ mà đã tạo ra một nền kinh tế song song và hướng những nguồn lực của ta ra khỏi những hoạt động mang lại kết quả.

Chỉ khi đó ta mới có thể xây dựng được một Châu Phi mà ta biết là có thể xây dựng được: nơi mà tinh thần doanh nhân vươn mạnh, phẩm giá được bảo tồn, và thịnh vượng được tạo ra qua những nỗ lực của chính ta thay vì phẩm vật bố thí.

Châu Phi không cần thêm viện trợ. Châu Phi cần thêm tự do.

*

Tái bút: Tôi đi sâu vào nạn nghèo của Châu Phi và giải pháp cho nó trong cuốn sách của tôi, Trái Tim Con Linh Miêu. Nếu bạn muốn tìm hiểu điều gì đã cản bước Châu Phi và điều gì có thể tháo cũi cho nó, bạn có thể đặt mua cuốn sách bây giờ!

FB Nhat-Lang Le